ภาษาศาสตร์และวัฒนธรรมจีน: “ ซอหัวม้า” เสียงเพรียกจากจิตวิญญาณแห่งทุ่งหญ้ามองโกล

ภาพนี้คัดลอกมาจาก http://news.folkw.com/Fuke_Files/BeyondPic/2007-10/26/W020060210537185099762.jpg

ชาวมองโกล เป็นหนึ่งใน 55 ชนกลุ่มน้อยของประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีน อาศัยอยู่ในเขตปกครองตนเองมองโกล และกลุ่มปกครองตนเองเผ่ามองโกล ในมณฑลซินเจียง ชิงไห่ กานซู่ เฮยหลงเจียง จี๋หลิน เหลียวหนิง และยังมีกระจัดกระจายอยู่ในพื้นที่ต่างๆของมณฑลหยวินหนาน เหอเป่ย เสฉวน หนิงเซี่ย ปักกิ่งเป็นต้น จากการสำรวจจำนวนประชากรครั้งที่ 5 ของจีนในปี 2,000 ชนกลุ่มน้อยเผ่ามองโกล มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 5,813,947 คน พูดภาษามองโกล

บรรพบุรุษของชาวมองโกลมีถิ่นกำเนิดอยู่บริเวณลุ่มน้ำวั่งเจี้ยน ปัจจุบันคือบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำเอ๋อเอ่อร์กู่น่า ในอดีตชาวมองโกลดำรงชีพด้วยการเลี้ยงสัตว์ตามทุ่งหญ้ามองโกลอันกว้างใหญ่ จนถึงในปี 1206 เตมูจินรวบรวมชนเผ่ามองโกลและก่อตั้งเป็นชาติมองโกลขึ้นในบริเวณฝั่งแม่น้ำโว่หนาน ถือเป็นการก่อตั้งชาติมองโกลครั้งสำคัญ นับเป็นชนชาติยิ่งใหญ่มั่นคงและมีกำลังเข้มแข็งมากชนชาติหนึ่งในบริเวณภาคเหนือของจีน ทั้งยังขยายอาณาเขตความเจริญรุ่งเรืองออกไปไม่หยุดยั้ง อาณาเขตที่ชนชาติมองโกลปกครอง รวมเรียกว่าอาณาจักรมองโกล และรวมเรียกประชาชนในพื้นที่ปกครองว่าชนชาวมองโกลทั้งหมด

นับตั้งแต่ปี 1219 – 1260 ภายใต้การนำของเจงกีสข่าน ชนชาติมองโกลทำศึกสงครามขยายอาณาเขตไปทางตะวันตกและลงไปทางใต้ ก่อตั้งประเทศจีนเป็นรูปเป็นร่างขึ้น และก่อตั้งราชวงศ์หยวนขึ้น จากนั้นได้ยังขยายอาณาเขตครอบครองไปถึงดินแดนทางธิเบตเป็นครั้งแรก นับเป็นจุดเริ่มต้นของรากฐานความเป็นปึกแผ่นของแผ่นดินจีนมาจนปัจจุบัน

ชาวมองโกลพักอาศัยอยู่ในกระโจมทรงกลม มีฝาบ้านล้อมรอบซึ่งก่อขึ้นอย่างง่าย ๆ เพื่อสะดวกต่อการอพยพโยกย้าย ซึ่งเป็นผลพวงทางวัฒนธรรมที่เกิดขึ้นจากการดำรงชีวิตเลี้ยงสัตว์เร่ร่อนมาแต่อดีตนั่นเอง ภายนอกคลุมด้วยผ้าสักหลาด ปัจจุบันชาวมองโกลดำรงชีวิตเป็นหลักแหล่งด้วยอิฐ และไม้ แต่ยังคงรักษารูปร่างที่เป็นเอกลักษณ์ดั้งเดิมไว้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการขี่ม้า ไม่ว่าเดินทางใกล้ไกล ชาวมองโกลจะใช้ม้าเป็นพาหนะคู่กาย และมีวิถีชีวิตผูกพันกับม้าอยู่ตลอดเวลา จนมีคำกล่าวว่า ชาวมองโกลเกิดบนหลังม้า โตบนหลังม้า และตายบนหลังม้า

ชีวิตชาวมองโกลที่ผูกพันกับม้ามายาวนาน ม้าจึงมีความสำคัญในวิถีชีวิตและวัฒนธรรมของชาวมองโกลเป็นอย่างมาก มีตำนานเรื่องเล่าของชาวมองโกลที่เกี่ยวข้องกับม้ามากมาย วัฒนธรรมดนตรีก็เช่นเดียวกัน ชาวมองโกลนำม้าเข้ามาเป็นส่วนหนึ่งในวัฒนธรรมดนตรีได้อย่างไร คำตอบที่นักดนตรีทั่วไปรู้กันคือ ใช้แส้ขนหางม้ามาทำเป็นคันชักซอ แต่วัฒนธรรมดนตรีของชาวมองโกลมีความผูกพันกับม้าลึกซึ้งกว่านั้นมากนัก

ซอหัวม้า ชื่อภาษาจีนเรียกว่า หม่าโถวฉิน (马头琴 Ma Tou Qin) เป็นเครื่องดนตรีประเภทสีของชาวมองโกลที่มีประวัติศาสตร์ ความเป็นมายาวนาน ที่ด้านบน หัวของซอแกะสลักเป็นรูปหัวม้า จึงเป็นที่มาของชื่อเรียกซอชนิดนี้ว่า “ซอหัวม้า” ซอหัวม้าถือกำเนิดขึ้นในศตวรรษที่ 13 นับอายุได้ราว 1200 ปีมาแล้ว ซอหัวม้าอยู่คู่กับชาวมองโกล และเป็นที่นิยมชมชอบเรื่อยมา มีความสำคัญเป็นส่วนหนึ่งในวิถีชิวิตของชาวมองโกลที่จะขาดเสียมิได้ ด้วยเหตุที่ซอหัวม้านิยมแพร่หลายในกลุ่มชนชาวมองโกลที่มีอาณาเขตกว้างใหญ่ไพศาลนี้เอง ทำให้ชื่อเรียกของซอหัวม้า ตลอดจนรูปร่าง เสียงของซอ วิธีการบรรเลง แตกต่างกันไปในแต่ละพื้นที่ ชาวมองโกเลียในทางตะวันออกเรียกชื่อว่า เฉาเอ๋อร์ ส่วนทางตะวันตกเรียกชื่อว่า โม่วหลินหูอู้ร์

ประวัติความเป็นมา

ซอหัวม้าถือเป็นสัญลักษณ์ทางดนตรีที่สำคัญที่สุดของชาวมองโกล แม้จะเป็นเครื่องดนตรีของคีตกรชนเผ่าเลี้ยงสัตว์เร่ร่อน แต่ด้วยน้ำเสียงที่ลึกล้ำ กินใจ สะท้อนจิตวิญญาณของชาวมองโกลให้ระบือกระฉ่อนไกลไปทั่วโลก

เหตุที่ซอหัวม้าเป็นเครื่องดนตรีของชนกลุ่มน้อยที่มีวิวัฒนาการมายาวนาน ทำให้หลักฐานบันทึกเกี่ยวกับประวัติความเป็นมาไม่ชัดเจนมากนัก มีเพียงตำนานที่ประทับซึ้งตรึงใจเกี่ยวกับการสร้างซอหัวม้าเล่าสืบต่อกันมายาวนานหลายชั่วอายุคนในหมู่นักดนตรีมองโกล

ท่ามกลางความหนาวเหน็บของเหมันตฤดู ปาเธอร์ ชายหนุ่มลูกตระกูลขุนนางเลี้ยงม้าแห่งราชสำนักมองโกล ออกเดินทางไกลร้อยลี้ตามหาม้าที่พลัดหลงออกจากฝูง จนไปถึงริมบึงแห่งหนึ่ง พบลูกม้าสีขาวยืนโศกเศร้าอาลัยอยู่หน้าถ้ำน้ำแข็ง ดวงตาทั้งสองข้างคลอด้วยน้ำตา เสียงครางคร่ำอาลัย เป็นที่สลดใจยิ่งนัก ปาเธอร์เห็นดังนั้นก็เข้าใจเรื่องราวทุกอย่าง จึงจูงม้าตัวนั้นกลับบ้าน ทั้งม้าทั้งปาเธอร์ต่างดูแลซึ่งกันและกัน ไม่ว่าปาเธอร์จะไปที่ไหน ม้าน้อยก็จะวิ่งตามไปอยู่ข้างๆไม่ห่าง เวลากลางคืน ปาเธอร์หลับอยู่ในกระโจม ม้าน้อยก็จะยืนเฝ้ายามให้อยู่ด้านนอก หลายสิบปี ม้าน้อยโตขึ้นเป็นม้าที่งดงาม ขนขาวพราวราวหิมะ สง่างามและแสนรู้มาก

ในงานชุมนุมรื่นเริงประจำปี เมื่อปาเธอร์ขี่ม้าคู่ใจออกสู่สนามประลองม้า ม้าขาวสีหมอกระยับเป็นที่จับตาต้องใจของผู้พบเห็นยิ่งนัก โดยเฉพาะพระราชาแห่งแคว้น ม้าคู่ใจของปาเธอร์มีชัยในการแข่งขัน และได้รับพระราชทานรางวัลอย่างงามจากพระราชา แต่ปาเธอร์หารู้ไม่ว่าความหายนะกำลังจะมาถึงโดยไม่รู้ตัว

พระราชาถูกอกถูกใจม้าตัวนี้เป็นอย่างมาก จึงสั่งให้ทหารไปชิงม้าของปาเธอร์ แต่เจ้าสีหมอกก็ไม่ยอมไปกับทหารง่าย ๆอย่างที่คิด เมื่อทหารกลับมากราบทูล พระราชาจึงเสด็จไปพร้อมกับทหารคนสนิทสี่นาย พร้อมเชือกคล้องม้า อานม้า เพื่อจะจูงม้ากลับวังให้จงได้ พระราชากระโดดควบม้าด้วยพระองค์เอง แต่ม้ากลับพยศวิ่งชนทหารทั้งสี่ แล้วห้อตะบึงออกนอกสนาม สลัดพระราชากระเด็นตกจากหลังม้า พระราชาพิโรธมาก สั่งให้ทหารล้อมเจ้าสีหมอกตัวนี้ไว้ แล้วสั่งให้มือธนูยิงม้าให้ตายเสีย ในที่สุด เจ้าสีหมอกสง่าทระนงก็ถูกศรธนูยิงเข้าหลายดอกจนสิ้นแรง แต่ก็ฮึดใจเฮือกสุดท้ายวิ่งฝ่าวงล้อมออกไป

ดึกสงัด ปาเธอร์คิดถึงม้า กระสับกระส่ายนอนไม่หลับ พลันก็ได้ยินเสียงฝีเท้าม้าดังมาแต่ไกล และค่อยๆใกล้ขึ้นทุกขณะ จึงรีบลุกจากที่นอนวิ่งออกมานอกกระโจม ก็เห็นเจ้าสีหมอกคู่ใจนอนสิ้นแรงอยู่หน้ากระโจม ม้าค่อยๆเชิดหัวขึ้นอย่างยากลำบาก น้ำตาคลอเบ้า มองหน้าปาเธอร์ด้วยสายตาละห้อยอาลัย พยายามขยับขาพยุงตัวลุกขึ้น แต่ก็ไร้สิ้นเรี่ยวแรง ได้แต่นอนหายใจรวยริน กระดิกพูหางสีขาวสะอาด ราวจะอำลาเจ้าของอันเป็นที่รัก ปาเธอร์ค่อยๆกอดหัวม้ามานอนที่ตัก พร่ำรำพันบอกม้าว่า “ข้าเข้าใจแล้วล่ะ ว่าเจ้าอยากจะบอกอะไร หลับให้สบายเถิด” เจ้าสีหมอกค่อยๆ หลับตาลงและหมดลมหายใจลงในอ้อมกอดที่แสนอาลัยของปาเธอร์

ปาเธอร์กอดม้าร่ำให้อาลัย จนไม่รู้ว่าเวลาผ่านไปนานเท่าไร พระอาทิตย์ส่องแสงอบอุ่นแห่งรุ่งอรุณ ณ ปลายฟ้าแสนไกลนั้น ปาเธอร์เก็บศพม้าไว้สามวันสามคืน จึงตัดสินใจจัดการฝังศพม้า แต่ก่อนฝัง ได้ตัดกระดูกท่อนขาม้า และหางม้าไว้เป็นที่ระลึกแขวนไว้ในกระโจม เวลาล่วงเลยไปถึง 99 วัน เจ้าสีหมอกยังคงวนเวียนอยู่ในความคิดของปาเธอร์ไม่เสื่อมคลาย เสียงของม้ายังคงดังก้องอยู่ในหู ปาเธอร์จึงคิดหาวิธีให้ม้าอยู่กับตนไปนานแสนนาน จึงประดิษฐ์เครื่องดนตรีขึ้นมาชิ้นหนึ่ง ใช้กระดูกขาม้าเป็นคันทวน หัวม้าทำเป็นกล่องเสียง หนังม้าขึงเป็นหน้าซอ หางม้าทำเป็นสายซอ เสาคอกม้าทำเป็นคันชัก และแกะสลักหัวซอเป็นรูปหัวม้า เป็นซอหัวม้าคันแรกแห่งแคว้นมองโกล ทุกครั้งที่ปาเธอร์สีซอหัวม้า จะใช้เสียงซอพร่ำพรรณนาความทุกข์ระทมและความคิดถึงที่ตนมีต่อม้า ในขณะเดียวกันก็ใช้เสียงซออันไพเราะนี้บอกความเป็นไปและเรื่องราวชีวิตของชนชาวมองโกลดังกังวาน หวานแว่วไปทั่วเวิ้งทุ่งหญ้าอันกว้างใหญ่ไพศาลแห่งนั้น
ในปีค.ศ. 1206 เจงกีสข่านรวมอำนาจ และก่อตั้งประเทศมองโกลขึ้น ซอหูเอ่อร์ ซึ่งเป็นรูปร่างดั้งเดิมของซอหัวม้า มีหัวซอเป็นรูปมังกร เป็นที่นิยมชื่นชอบอย่างแพร่หลาย ในสมัยพระเจ้าเฉียนหลง มีการประดิษฐ์ซอหัวม้าด้ามยาวขึ้น กล่องเสียงสอบลง คลุมหนังหน้าหลัง ใช้สายที่ทำจากขนม้า และคันชักจากแส้ขนหางม้า วิวัฒนาการมากว่า 100 ปี จนกระทั่งต้นศตวรรษที่ 20 ซอใหม่ชื่อเฉาเอ่อร์ได้เปลี่ยนหัวจากหัวมังกรเป็นหัวม้า

ส่วนประกอบของซอหัวม้า

ซอหัวม้าแบบดั้งเดิมมีหัวซอเป็นรูปม้า ชาวมองโกล ประดิษฐ์ขึ้นและบรรเลงสืบทอดต่อกันมา แบ่งเป็นสองชนิดคือ ซอใหญ่และซอเล็ก เพื่อใช้บรรเลงในและนอกสถานที่ ซอใหญ่เหมาะสำหรับบรรเลงนอกสถานที่ ตามสภาพท้องทุ่งหญ้ากว้างใหญ่ของชาวมองโกล ส่วนซอเล็กใช้บรรเลงภายในบ้าน ซอใหญ่ยาว 100 เซนติเมตร ซอเล็กยาว 70 เซนติเมตร กล่องเสียงทำด้วยไม้เป็นกรอบรูปทรงสี่เหลี่ยม หน้าหลังคลุมด้วยหนังม้า หนังวัว หรือหนังแกะ บนหนังวาดรูปลวดลายประจำเผ่า หัวซอแกะสลักเป็นรูปหัวม้างดงาม ลูกบิดเสียบเข้าสองข้างของหัวซอข้างละ 1 อัน สายซอทำจากขนม้าความยาว 40 – 60 เซนติเมตร สายเอกขวั้นจากขนหางม้า 120 เส้น สายทุ้ม 180 เส้น คันชักทำจากหวายขึงด้วยแส้ขนหางม้า เมื่อแส้ขนหางม้าของคันชัก สีเข้ากับสายซอที่ทำจากขนหางม้าเกิดเป็นเสียงขึ้น

เสียงซอหัวม้านุ่มนวล ลุ่มลึก ส่งเสียงกู่ก้องร้องเพรียกจากจิตวิญญาณและความหวังจากก้นบึ้งหัวใจของชนชาวเลี้ยงสัตว์ในทุ่งหญ้าอันกว้างใหญ่ ดังแว่วมาจากฟากฟ้าแดนไกล จับจิตตรึงใจผู้ได้ยินได้ฟัง สะกดให้หลงใหลอยู่ในห้วงไออุ่นแห่งอ้อมกอดของทุ่งหญ้ามองโกล เสียงซอหัวม้าสำเนียง โหยหวน แต่หนักแน่นไพเราะกินใจ เป็นเครื่องดนตรีที่ถือเป็นเอกลักษณ์ของชาวมองโกล และได้รับความนิยมตั้งแต่อดีตมาจนปัจจุบัน

การบรรเลง

ซอหัวม้าตั้งสายเป็นคู่ห้า สายนอกเสียงสูง สายในเป็นเสียงต่ำ แต่การกำหนดเสียงประจำสายไม่แน่นอน สามารถปรับเปลี่ยนไปตามเสียงสูงต่ำของผู้ร้อง เครื่องดนตรีที่บรรเลงประกอบ ตั้งตามเสียงสูงต่ำของบทเพลง และตั้งตามช่วงกว้างของเสียงในแต่ละเพลง อาจตั้งเสียงเป็น [2—6] , [1—5 ] , [3—7] , [6— 3] เป็นต้น ตำแหน่งการกดนิ้ว และเสียงของซอหัวม้าดังแผนผังเสียงต่อไปนี้

ลักษณะการบรรเลงคือ ผู้บรรเลงนั่งบนเก้าอี้ หรือบนพื้นสูง ตั้งซอไว้ที่หว่างขา เหมือนกับการบรรเลงเชลโล มือซ้ายประคองที่คันทวน ใช้นิ้วทั้งสี่กดหรือดันสายเพื่อกำหนดระดับเสียงสูงต่ำ กล่าวคือ นิ้วชี้กับนิ้วกลางสอดลงไต้สายใช้เล็บดันสายบังคับเสียง นิ้วนางใช้ปลายนิ้วกดสาย นิ้วก้อยใช้ปลายนิ้วดันสาย นอกจากนี้วิธีการบรรเลงยังมีการพรมนิ้ว ขย่มสาย เสียงคู่ประสาน ดึงสาย โหยเสียง มือขวาถือคันชัก สีลงบนสายทั้งสองเป็นเสียงประสาน หรือสายเดียวเป็นเสียงเดี่ยว วิธีการใช้คันชักนอกจากจะสีเข้าออกตามปกติแล้ว ยังมีวิธีอื่น ๆ เช่น สีเป็นห้วงๆ ตีคันชัก สะบัด กระโดด กระจายเป็นต้น

เหตุที่การตั้งเสียงสามารถปรับเปลี่ยนได้ตามความเหมาะสมนี้เอง ทำให้ซอหัวม้าสามารถใช้บรรเลงเพลงที่คีตกวีชาวมองโกลแต่งขึ้นเอง อันเป็นท่วงทำนองเพลงที่มีเอกลักษณ์โดดเด่นเฉพาะตัวของชาวมองโกลได้อย่างกว้างขวาง ขณะเดียวกันที่กระแสดนตรีภายนอกเผยแพร่เข้ามา ชาวมองโกลก็มิได้ทิ้งซอหัวม้าไปแต่อย่างใด ด้วยลักษณะเด่นของซอหัวม้าที่สามารถปรับเสียงบรรเลงกับดนตรีอื่นจึงสามารถใช้ซอหัวม้าบรรเลงได้อย่างไพเราะกลมกลืน วิวัฒนาการของการบรรเลงซอหัวม้าเกิดขึ้นพร้อมๆกับวิวัฒนาการด้านเพลงร้องของมองโกล ท่วงทำนองดนตรีและการขับร้องจึงมีอิทธิพลซึ่งกันและกัน เอกลักษณ์การขับร้องของชาวมองโกลคือการเอือนลูกคอยาว ๆ และใช้เสียงสั่งเครือ การโหยเสียงต่ำแล้วขึ้นสูงทันที หรือจากเสียงสูงแล้วลงต่ำทันที บทเพลงของซอหัวม้ามีลักษณะเดียวกัน ถือเป็นเอกลักษณ์ด้านเพลงและดนตรีของชาวมองโกลที่กินใจแก่ผู้ได้ยินได้ฟัง

เพลงเอกของซอหัวม้า

หม่าโถวฉินเตอฉวนซัว (ตำนานซอหัวม้า) หยงหย่วนเตอหม่าโถวฉิน (ซอหัวม้าอันเป็นนิรันดร์) ว่านหม่าเปินเถิง (หมื่นม้าฮ้อตะบึง) ซีเหมิ่งเตอหลิวสิงอู่ (เพลงระบำมองโกล) ซื่อจี้ (เพลงสี่ฤดู) เหมิงกู่เสี่ยวเตี้ยว (เพลงเกร็ดมองโกล) เฮยจวิ้นหม่า (ม้าดำผู้องอาจ) ต้าฉ่าวหยวน (ทุ่งหญ้ากว้างใหญ่) หว่อฉงฉ่าวหยวนหลาย (ข้ามาจากทุ่งหญ้า) เป็นต้น สามารถรับฟังเพลงบรรเลงด้วยซอหัวม้าได้ที่เวบไซต์แห่งนี้ http://www.youtube.com/watch?v=1TDd3tJvEAw

ข้างท้ายนี้เป็นตัวอย่างโน้ตเพลงเอกของซอหัวม้าเพลงหนึ่ง ชื่อเพลง หม่าโถวฉินเตอฉวนซัว (ตำนานซอหัวม้า)